Het belang van een familieprogramma

Definitie verslaving

In 2011 stelde de ASAM – American Society of Addiction Medicine – de volgende definitie van verslaving op. Verslaving is een primaire, chronische ziekte van het beloningssysteem, motivationeel centrum, geheugen en gerelateerde circuits in de hersenen. Disfuncties van deze circuits leiden tot karakteristieke, biologische, psychologische, sociale en spirituele manifestaties. Dit wordt gereflecteerd in het individueel pathologisch najagen van beloning en/of verlichting door gebruik van middelen en/of ander gedrag.

Verslaving raakt familie en vrienden

In deze definitie komt onvoldoende naar voren dat verslaving vrijwel altijd álle leden van een familie treft wanneer de stoornis zich ontwikkelt. De stoornis zet met een grote destructieve kracht alle relaties met familie, vrienden en collega’s onder druk. Doordat er een (emotionele) binding en afhankelijkheid bestaat tussen de verschillende leden van het systeem en de verslaafde, leidt dit tot een evenredig grote tegenkracht: actie = reactie, een verschijnsel dat zijn evenbeeld kent in de natuurkunde.

‘Goedbedoelde’ reactie op verslaving kan verslavingsproblematiek verergeren

De reactie van het systeem heeft tot primair doel de verslaafde tot ander en vooral genormaliseerd gedrag te bewegen en tegelijkertijd de buitenwereld af te schermen van de negatieve effecten van het verslavingsgedrag. Taken die door de verslaafde niet meer of onvoldoende worden uitgevoerd, worden zonder expliciete verzoeken daartoe door de naasten overgenomen. Dit kan zowel binnen het gezin als op de werkvloer plaatsvinden.

De activiteiten die de naasten ontplooien verminderen direct de mate van onafhankelijkheid van de verslaafde, met als multiplier effect dat hierdoor de relaties binnen het systeem steeds meer uit balans worden gebracht. Het netto resultaat is een toename van de ernst van de stoornis zelf, en dus het tegenovergestelde van wat de naasten in beginsel nastreefden, hetgeen weer leidt tot een vergroting van de actie/reactie krachten.

Betrek de familie bij behandeling

Een adequate en efficiënte behandeling zal derhalve altijd de leden van het systeem bij de behandeling betrekken. In eerste instantie zal het systeem worden voorgelicht over alle aspecten van de stoornis, de ontwikkeling en het beloop. De praktijk heeft geleerd dat dit een parallel verlopend proces van ‘onschuldigen’ van de naasten, met name ouders, kinderen en partners, in gang zet. Dit fenomeen is een conditio sine qua non, voor het creëren van een mindset waarin de naasten gaan openstaan voor feedback over hun faciliterende gedrag en de noodzaak tot veranderen.

Met geduld en precisie moet eveneens het ziekteconcept uit de doeken worden gedaan. Deze zorgvuldigheid heeft vooral tot doel te voorkomen dat dit concept niet wordt geïnterpreteerd als een ‘makkelijk excuus’, aangezien uit voortschrijdende wetenschappelijke kennis over de stagering en profilering van verslaving onomstotelijk is vastgesteld dat niemand bewust voor de ziekte kiest. Na het klinisch en functioneel herstel is de fase van beperkte toerekeningsvatbaarheid als gevolg van een verandering in het belonings- en overlevingssysteem opgeheven, waardoor een bewuste keuze tot gedragsverandering weer mogelijk wordt.

De chroniciteit van de stoornis impliceert wel dat de herstelfase continu onderhoud vereist. Sinds de jaren dertig is er dan ook een wereldwijd netwerk van zelfhulpgroepen voor verslaafden en hun naasten ontstaan die deze herstelfase met veel succes, zonder dat er een beroep op de verslavingszorg wordt gedaan, ondersteunt.

Daan Deenik, psycholoog

Met dank aan:

Fotografie: Glenn Cornelisse
Bron: 10-jarig SolutionS magazine